Aspir
Aspir (Carthamus tinctorius) papatyagiller ailesinin üyesi, tek yıllık, sarı, krem, beyaz, kırmızı veya turuncu çiçekler açan, dikenli ve dikensiz formları olan, geniş yapraklı bir endüstri bitkisidir. Anavatanı Asya kıtasının güneyi olan bu türün, ülkemizde Orta Asya’dan göçler yoluyla ve 20. yüzyılın başlarında Balkanlar’dan getirildiği ve ekildiği raporlarda mevcuttur.
Aspir, genellikle tohumundan yağ elde etmek amacıyla yetiştirilir. Tohumun yanı sıra sap, yaprak ve çiçeklerinden de yararlanılır. Aspir tohumu %13 – %50 oranında yağ içerir, bu yağın %95’i doymamış yağ asitlerinden (Linoleik (Omega-6) ve Oleik (Omega-9 – Zeytinyağı kalitesinde)) oluşur. Ayrıca E vitamini ve takoferol içerir. Bundan dolayı kalp ve damar hastalıkları diyetlerinde sıklıkla kullanılır.
Yemeklik yağ, hayvan yemi, boya sektöründe ve biyodizel üretiminde önemli bir yer tutmaktadır.
Çiçeklerinden elde edilen carthamin (kartamin) maddesi doğal boya hammaddesi olarak kullanılır.
Carthamin (Kartamin)
Kartamin aspirden elde edilen doğal kırmızı bir pigmenttir. Boya ve gıda sektörlerinde kullanım alanına sahiptir. Gıdalarda katkı maddesi olarak Natural Red 26 (Doğal Kırmızı 26) olarak adlandırılır.
Diğer adlandırmaları Kartamik asit, Aspir Kırmızı, Doğal Kırmızı 26 olarak geçmektedir. Kapalı formülü C43H42O22 dir. Molekül ağırlığı 910,78 g/mol dür. Suda az çözünür. 525 – 535 nm arasında etkinlik gösterir.
Aspir yetiştiriciliği eski çağlara dayanmaktadır. Buna bağlı olarak Kartamin Antik Mısır’da boya maddesi olarak, Avrupa’da halı sektöründe yün boyası olarak kullanılıyordu. Ayrıca Japonya’da ‘Beni’ adı verilen bu boya geyşa ve kabuki sanatçıları tarafından kozmetik ürünü olarak kullanılıyordu.
Kartamin temelinde iki adet chalconoid (kalkonoid = Chalcone(kalkon) u oluşturan doğal fenollere denir) içermektedir, moleküldeki konguje bağlar kırmızı rengi oluşturmaktadır. Kartamin oluşumunda dekarboksilaz enzimi aktivitesiyle oluşan precarthamin (prekartamin) molekülü rol alır. Kartamin bir flavonoid olan carthamidin (kartamidin) ile karıştırılmamalıdır.
Kartamin sentezi, kalkon ve iki glukoz molekülünün birleşmesiyle Aspir Sarı A ve başka bir glukoz molekülünün eklenmesiyle oluşan Aspir Sarı B ile başlar. Bir sonraki adımda oksidasyon işlemi sonucu prekartamin ve dekarboksilasyon sonucu kartamin oluşur.
1) Tübitak Bilim ve Teknik Dergisi Sayı:542 Ocak 2013
2) http://en.wikipedia.org/wiki/Carthamin